کنیه امام باقر(ع) " ابوجعفر " بود. مادرش فاطمه دختر امام حسن مجتبی (ع) است. بنابراین نسبت آن حضرت از طرف مادر به سبط اکبر حضرت امام حسن (ع) و از سوی پدر بهامام حسین (ع) می‌رسید. پدرش حضرت سیدالساجدین، امام زین العابدین، علی بن الحسین (ع) است.
تولد حضرت باقر (ع) در روز جمعه سوم ماه صفر سال ۵۷ هجری در مدینه اتفاق افتاد ودر واقعه جانگداز کربلا همراه پدر و در کنار جدش حضرت سیدالشهداء کودکی بود که بهچهارمین بهار زندگیش نزدیک می‌شد. فرزندان آن حضرت را هفت نفر نوشته‌اند: ابوعبدالله جعفر بن محمد الصادق (ع) و عبدالله که مادرشان ام فروه دختر قاسم بنمحمد بن ابی بکر بود. ابراهیم و عبیدالله که از ام حکیم بودند و هر دو در زمان حیاتپدر بزرگوارشان وفات کردند. علی و زینب و ام سلمه که از ام ولد بودند.
شرایط دوران امامت آن حضرت
دوران امامت امام محمد باقر (ع) از سال ۹۵ هجری که سال درگذشت امام زین العابدین (ع) است آغاز شد و تا سال ۱۱۴ ه. یعنی مدت ۱۹ سال و چند ماه ادامه داشته است. دردوره امامت امام محمد باقر (ع) و فرزندش امام جعفر صادق (ع) مسائلی مانند انقراضامویان و بر سر کار آمدن عباسیان و پیدا شدن مشاجرات سیاسی و ظهور سرداران ومدعیانی مانند ابوسلمه خلال و ابومسلم خراسانی و دیگران مطرح است، ترجمه کتاب‌هایفلسفی و مجادلات کلامی در این دوره پیش می‌آید، و عده‌ای از مشایخ صوفیه و زاهدان وقلندران وابسته به دستگاه خلافت پیدا می‌شوند. قاضی‌ها و متکلمانی به دلخواه مقاماترسمی و صاحب قدرتان پدید می‌آیند و فقه و قضاء و عقاید و کلام و اخلاق را بر طبقمصالح مراکز قدرت خلافت شرح و تفسیر می‌نماید، و تعلیمات قرآنی به ویژه مسأله امامتو ولایت را، که پس از واقعه عاشورا و حماسه کربلا، افکار بسیاری از حق طلبان را بهحقانیت آل علی (ع) متوجه کرده بود، و پرده از چهره زشت ستمکاران اموی و دین به دنیافروشان برگرفته بود، به انحراف می‌کشاندند و احادیث نبوی را در بوته فراموشی قرارمی‌دادند. برخی نیز احادیثی به نفع دستگاه حاکم جعل کرده و یا مشغول جعل بودند و یاآنها را به سود ستمکاران غاصب خلافت دگرگون می‌نمودند. اینها عواملی بود بسیارخطرناک که باید حافظان و نگهبانان دین در برابر آنها بایستند.
امام باقر دانشگاه تشیع و علوم اسلامی را پایه ریزی کردند
بدین جهت امام محمد باقر (ع) و پس از وی امام جعفرصادق (ع) از موقعیت مساعدروزگار سیاسی، برای نشر تعلیمات اصیل اسلامی و م
عارف حقه بهره جستند، و دانشگاه تشیع و علوم اسلامی را پایه ریزی نمودند. زیرااین امامان بزرگوار و بعد شاگردانشان وارثان و نگهبانان حقیقی تعلیمات پیامبر (ص) وناموس و قانون عدالت بودند، و می‌بایست به تربیت شاگردانی عالم و عامل و یارانیشایسته و فداکار دست یازند، و فقه آل محمد (ص) را جمع و تدوین و تدریس کنند. بههمین جهت محضر امام باقر (ع) مرکز علماء و دانشمندان و راویان حدیث و خطیبان وشاعران بنام بود. در مکتب تربیتی امام باقر (ع) علم و فضیلت به مردم آموخته می‌شد. امام محمد باقر (ع) متولی صدقات حضرت رسول (ص) و امیرالمؤمنین (ع) و پدر و جد خودبود و این صدقات را بر بنی هاشم و مساکین و نیازمندان تقسیم می‌کرد، و اداره آنهارا از جهت مالی به عهده داشت.
ویژگی‌های برجسته سیره شخصیتی امام باقر
امام باقر (ع) دارای خصال ستوده و مؤدب به آداب اسلامی بود. سیرت و صورتش ستودهبود. پیوسته لباس تمیز و نو می‌پوشید. در کمال وقار و شکوه حرکت می‌فرمود. از آنحضرت می‌پرسیدند: جدت لباس کهنه و کم ارزش می‌پوشید، تو چرا لباس فاخر بر تنمی‌کنی؟ پاسخ می‌داد: مقتضای تقوای جدم و فرمانداری آن روز، که محرومان و فقرا وتهیدستان زیاد بودند، چنان بود. من اگر آن لباس بپوشم در این انقلاب افکار،نمی‌توانم تعظیم شعائر دین کنم. امام پنجم (ع) بسیار گشاده‌رو و با مؤمنان و دوستانخوش برخورد بود. با همه اصحاب مصافحه می‌کرد و دیگران را نیز بدین کار تشویقمی‌فرمود. در ضمن سخنانش می‌فرمود: مصافحه کردن کدورت‌های درونی را از بین می‌برد وگناهان دو طرف همچون برگ درختان در فصل خزان می‌ریزد. امام باقر (ع) در صدقات وبخشش و آداب اسلامی مانند دستگیری از نیازمندان و تشییع جنازه مؤمنین و عیادت ازبیماران و رعایت ادب و آداب و سنن دینی، کمال مواظبت را داشت. می‌خواست سنت‌های جدشرسول الله (ص) را عملا در بین مردم زنده کند و مکارم اخلاقی را به مردم تعلیمنماید. در روزهای گرم برای رسیدگی به مزارع و نخلستان‌ها بیرون می‌رفت، و باکارگران و کشاورزان بیل می‌زد و زمین را برای کشت آماده می‌ساخت. آنچه از محصولکشاورزی که با عرق جبین و کد یمین به دست می‌آورد در راه خدا انفاق می‌فرمود. بامداد که برای ادای نماز به مسجد جدش رسول الله (ص) می‌رفت، پس از گزاردن فریضه،مردم گرداگردش جمع می‌شدند و از انوار دانش و فضیلت او بهره مند می‌گشتند. مدت 20سال معاویه در شام و کارگزارانش در مرزهای دیگر اسلامی در واژگون جلوه دادن حقایقاسلامی با زور و زر و تزویر و اجیر کردن عالمان خود فروخته کوشش بسیار کردند. ناچارحضرت سجاد (ع) و فرزند ارجمندش امام محمد باقر (ع) پس از واقعه جانگداز کربلا وستم‌های بی سابقه آل ابوسفیان، که مردم به حقانیت اهل بیت عصمت (ع) توجه کردند، دراصلاح عقاید مردم به ویژه در مسأله امامت و رهبری، که تنها شایسته امام معصوم است،سعی بلیغ کردند و معارف حقه اسلامی را در جهات مختلف به مردم تعلیم دادند " تا کارنشر فقه و احکام اسلام به جایی رسید که فرزند گرامی آن امام، حضرت امام جعفر صادق (ع) دانشگاهی با چهار هزار شاگرد پایه گذاری نمود، و احادیث و تعلیمات اسلامی را دراکناف و اطراف جهان آن روز اسلام انتشار داد. امام سجاد (ع) با زبان دعا و مناجات ویادآوری از مظالم اموی و امر به معروف و نهی از منکر و امام باقر (ع) با تشکیلحلقه‌های درس، زمینه این امر مهم را فراهم نمود و مسائل لازم دینی را برای مردمروشن فرمود.
امام باقر علیه السلام منبع انوار حکمت و معدن احکام الهی بود. نام نامی آن حضرتبا ده‌ها و صدها حدیث و روایت و کلمات قصار و اندرزهایی همراه است، که به ویژه در۱۹سال امامت برای ارشاد مستعدان و دانش اندوزان و شاگردان شایسته خود بیان فرمودهاست. بنا به روایاتی که نقل شده است، در هیچ مکتب و محضری دانشمندان خاضع‌تر وخاشع‌تر از محضر محمد بن علی (ع) نبوده‌اند.
به تدریج، به ویژه در زمان امام محمد باقر (ع) مردم کم کم لذت علوم اهل بیت ومعارف اسلامی را درک می‌کردند، و مانند تشنه لبی که سال‌ها از لذات آب گوارا محروممانده و یا قدر آن را ندانسته باشد، زلال گوارای دانش امام باقر (ع) را دریافتند وتسلیم مقام علمی امام (ع) شدند، و به قول یکی از مورخان: " مسلمانان در این هنگاماز میدان جنگ و لشکر کشی متوجه فتح دروازه‌های علم و فرهنگ شدند ".
آن امام همام سرانجام در هفتم ذی‌حجه سال ۱۱۴ هجری در سن ۵۷ سالگی در مدینه بهوسیله هشام مسموم شد و چشم از جهان فروبست. پیکر مقدسش را در قبرستان بقیع کنار پدربزرگوارش به خاک سپردند.
و در پایان به حدیث دیگری از ایشان درباره آنچه موجب نجات است، اشاره می‌کنیم:
امام محمد باقر(ع) فرمود:" از اسباب نجات، ترس از خدا در خفاء و آشکارا است،رعایت اقتصاد و صرفه جوئی در تمام حالات بی نیازی و نیازمندی، نیز رعایت انصاف وگفتن سخن حقّ و عدالت در همه حالت‌های خوشی و ناراحتی2".
1- غیبت نعمانی - ص273
2- «وسائل الشّیعه، ج 11، ص 174، ح 12»
نیمه ی شعبان